Evrim altuğ – Koleksiyoner ikili Banu ve Hakan Çarmıklı’nın Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi, Galataport, İstanbul Fotoğraf Heykel Müzesi ve açılışı merakla beklenen yeni İstanbul Çağdaş sanat müzesi güzergâhında sahip çıktıkları sanat yeri Merdiven, ismini tabanındaki tribün ruhlu, gökkuşağı renkli basamaklarından alıyor. Burası, genişleyen taban ve üst katıyla aktüel sanatın gerek teşhiri gerek konuk sanatçı programlarıyla desteklenmesine konut sahipliği yapmaya uğraş gösteriyor.
Tophane’deki Merdiven’de açılan ve ay sonuna kadar yer alacak yeni stant, Ferhat Özgür’ün “Futbol Hayat Mıdır?” önermesini gözler önüne seriyor. Sanatçı, standın sorusuna hazır karşılık veren 2006 tarihli, ‘Futbol Hayattır’ diyen fotoğraf düzenlemesinde, Havva’nın Adem’e ‘yeşil sahalarda’ elmayı değil, bu kere meşin yuvarlağı sunarak baştan çıkarışını gündeme taşıyor.
“İlk günahın failini biraz futbol topuna benzetiyor bu iş” diyen akademisyen ve sanatçı, baştan çıkarıcı bir öge olarak futbol topunun, tutkunun, aşkın ve kışkırtmanın sembolü olarak bir manada yine hepimize hayat verdiğinden bahsediyor.
“Hayatımızın futbolla formlandığı bir sürece daha çok evrildiğimizi fark ettim” diye konuşan Özgür, sporun günümüzde başlı başına bir sanayi olmasıyla bir arada futbolun zati bu alanda kendi alanıyla ağır bastığını ve içinde ırkçılık, cinsiyet, bayan erkek eşitliği üzere problemleri de barındırdığını vurguluyor.
Cezalandırma farklı
“Kadınlar da günümüzde giderek daha fazla futbolla ilgilenmeye başladı. Bayan futbol kadroları kurulmaya başlandı. Hasebiyle futbol, hayatımızı şekillendiren çok değerli etkenlerden biri hâline geldi” vurgusuna yapan sanatçı, son dört senede futbolla alakasını Avrupa ve Dünya kupası ile artırdığını belirtiyor. Bununla birlikte Türkiye’de futbolun son devirde siyaseten angaje olduğuna dikkat çeken Ferhat Özgür, futbolun siyaseten bir boykot alanına dönüşmesinin yanında, bayan ve erkeğin birlikte maç izlemelerini bu spor kısmının eşitleyici yüzüne dair bir gösterge olarak kabul ediyor.
Futbolda hakemin ilah ile tıpkı konumda olduğu konusunu sorduğumuzda gülümseyen Özgür: “Yalnız, cezalandırma düzenekleri farklı. İlahın affediciliği var lakin hakemler iki sert sarı karttan sonra çıkardıkları kırmızı kart ile hiç affetmiyorlar. Sportmenlik dışı fauller, alanlardan uzak bırakılmalara ve çok ağır yaptırımlara sebep olabiliyor sonuçta. Gerçekten standın üst katında yer bulan panoramik desenlerde, hakemlere itiraz eden, sarı kart gören kimliği bilinmeyen bireylerle, suçsuz ile hatalı olanın belirsizleştiği bir desen güncesi sunuluyor.”
Sergide, Merdiven’in ikinci katındaki bir öteki çalışmada, sağlı sollu Türkçe ve İngilizce iki pankart ve bir langırt masası bulunuyor. “Sahaya Çıkmıyoruz” yazılı bu pankartların ortasında, langırt oyuncularının masadan kopup, harekette bulunduğu dikkat çekiyor. Ferhat Özgür ikinci katı bir tıp dışavurum alanı olarak sunduğunu aktarırken, “Küresel boykot yapan oyuncuların bu manifestoları ile aslında ‘reddetme hakkı’nı tekrar gündeme taşıdım” sözüne başvuruyor.
Evlilik ve gol atmak
Özgür’ün Merdiven’in Tophane yayalarını da baştan çıkaran taban katındaki öncü yerleştirme ise, “Yeni Evliler İçin”, iki futbol kalesini birleştiren çift kişilik bir yataktan oluşuyor. Sanatkarın 2002-2023 tarihleri ortasında tekrar işlediği yapıt, bir bakıma güya ‘ezeli derbi’yi de tartışıyor. Standın teknik yöneticisi Özgür, bu ayrıntısı kendisine danıştığımızda bu hamleyi şöyle karşılıyor: “Burada evet, futboldaki erotizm de var natürel; gol atmak, küçükken öğrettikleri o tabirle, ‘beşikten geçirmek’… Lakin bununla birlikte dikkat ederseniz toplumsal cinsiyet eşitliği bakımından artık günümüzde bayanlar da alanda, tribünde… Yani bakın, bayan da erkek de küfür edebiliyor yahut belden aşağı birçok küfür yiyebiliyor. Futbol bu açıdan namahrem alanımıza esasen çoktan girdiği üzere bugün gördüğümüz biçimde her iki taraf da birbiriyle ezelî biçimde maç yapıyor. Bu çalışmada da gördüğümüz üzere iki taraf da birbirine gol atmaya çalışıyor…”
Nazik bir ırkçılık eleştirisi
Futbol üzere tanınan, global bir mevzuyu, toplumsal, kitle iletişimsel, cinsel ve mizahi taraftan derleyerek izleyicilere sunan Ferhat Özgür’ün standında ‘deplasman’ ruhu da bulunuyor. Sanatçı bu yorumumuz üzerine, standın giriş katının bu istikametiyle oyunun, latifenin, gerçeküstü mizahın yüklü olduğunu tekrar ederken üst katta ise siyaseten daha eleştirel bir alanla karşı karşıya olduğumuzu belirtiyor. “Futbolun ayrıştırıcı ve birleştirici taraflarını hazır gereçlerin getirdiği çetrefil manalarla bir ortaya getirmeye uğraşıyorum” diyen Özgür’ün stantta dikkat çektiği bir başka eser, 2012 tarihli “Cambaz” isimli fotoğrafı oluyor. 24 saat açık özel iç yer aydınlatmasıyla da dikkat çeken stantta izlenen eser, sanatkarın Fransa’nın başşehri Paris’in işlek sokaklarından birinde futbol topuyla harika cambazlıklar yaparak para kazanan Gineli bir göçmene, 10 euroluk bir ödenekle yaptırdığı performansın kaydı olarak öne çıkıyor.
Özgür burada bir sokak performansçısı ile bir çeşit personel ve patron bağlantısı kurarak performansçıyı kayıt dışı iktisada ortak olmaya davet ediyor ve futbol sanayisindeki ırkçılık problemini gündeme taşıyor. Sanatçı bu yapıtıyla bir bakıma, günümüzde çabucak tüm ülkelerin bilerek yahut bilmeyerek ‘derlediği’ birçok kulüp ve ulusal kadro takımlarının, aslen ne kadar ‘enternasyonal’ bir kolektif kimliği içinde barındırdığının tekrar altını çizerek, nazik bir ırkçılık tenkidinde daha bulunuyor: “Günümüzde bir ırkçının bile, izlediği ekibindeki bir siyah oyuncu gol attığında ne kadar sevinebildiğini lakin bir yandan da o oyuncunun öteki bir tribünde ne kadar yuhalanabildiğini, zannediyorum ki bu fotoğrafla gündeme getiriyoruz.”